درصد پیروان شینتو و بودایی در ژاپن ۷۰.۴ درصد شینتوئی و  ۶۹.۸ درصد بودایی برآورد می شود و حدود ۸۰ هزار ایزدکده (Shrine) شینتو و ۷۵ هزار معبد (Temple) بودایی در سراسر این کشور وجود دارد و این ایزدکده ها و معابد رایج ترین سازه های تاریخی ژاپن هستند و علاوه بر زائرین شینتو و بودایی؛ در زمره مهمترین جاذبه های گردشگری نیز به شمار می روند.

در حالی که شمار زیاد ایزدکده های شینتویی و معابد بودایی به شهرها و روستاهای ژاپنی چهره ای مذهبی می دهد برخلاف اروپا نشانی از کاخ های مجلل شاهان و شاهزادگان و دژهای دوک­ها و بارونها در این سرزمین دیده نمی شود.

مردم ژاپن هرچند که به معنای رایج در ادیان توحیدی خود را مذهبی نمی دانند، اما معابد بودایی و ایزدکده های شینتو زیارتگاه میلیون ها ژاپنی بودایی و شینتو به ویژه هنگام برگزاری جشنواره ها، آغاز سال نو، عروسی های سنتی،  یادبود درگذشتگان و ... است.

شینتو آئین بومی ژاپن است که قبل از رخنه بودایی گری از چین در این سرزمین حاکم بود. اندیشه و آموزه های بودایی از  سال ۵۵۲ م به تدریج به ژاپن وارد شد و طبقات فرادست جامعه از جمله درباریان، اشراف و سامورایی ها حاملان اصلی آموزهای آن بودند و شینتو آئینی رایج عمدتا در میان عامه مردم بود. با این همه از ابتدای ورود آیین بودایی و همچنین آموزه های کنفسیوس، این آئین ها در کنار یکدیگر همزیستی داشته اند و به غیر از چند درگیری مختصر و خرد اولیه میان پیروان این دو آئین، ژاپن چون اروپا یا خاورمیانه شاهد جنگ های مذهبی و نزاع پیروان ادیان نبود ضمن آن که برخلاف رویه متداول، دین در ژاپن به ندرت تبلیغ یا آموزش داده می شود.

 می توان گفت کیش غالب ژاپنی ها آمیزه ای منحصر به فرد از انگاره ها و آموزه های آئین شینتو و بودایی گری است. سبک و سلوک زندگی ژاپنی ها با این آموزه های تقریباً غیرقابل تفکیک از ارزشهای اجتماعی و فرهنگی جامعه شکل گرفته است. مذهب در میان مردمان ژاپن امری خصوصی و خانوادگی و جدا از نظام حکومتی به شمار می آید و به عنوان مثال در مدارس و مراسم های فارغ التحصیلی هیچ نماد مذهبی وجود ندارد.

دین در زندگی روزمره به ندرت مورد بحث قرار می گیرد و اکثر ژاپنی ها به طور منظم عبادت نمی کنند یا ادعای مذهبی بودن ندارند. تا پیش از جنگ جهانی دوم، دین ژاپن حول شخصیت امپراطور به عنوان خدایگان روی زمین متمرکز بود. افراد، خود را عضوی از خانواده بزرگی می دانستند که همه مردم ژاپن عضو آن بودند اما شکست سنگین در جنگ، اعتقادات بسیاری از ژاپنیان را در هم شکست. مردمان ژاپن که پیش از این حتی چهره امپراتور را ندیده بودند صدایش را که شکست و تسلیم در جنگ را اعلام می کرد از رادیو شنیدند. پس از  این دوره جامعه ژاپن تقریبا هم پای سرعت رشد اقتصادی رو به سوی سکولاریسم آورد.

با تمام این اوصاف به اعتقاد نگارنده برخلاف ظاهر سکولار ژاپن از نظر سیاسی و اجتماعی و علیرغم آن که مذهب در میان مردمان ژاپن امری خصوصی و خانوادگی و جدا از نظام حکومتی به شمار می آید اما در تئوری و در عمل، آموزه های کیش شینتو و آیین بودا در عرصه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی رخنه داشته و همچنان تاثیر گذار هستند. در واقع باورداشت های غیرسکولار و مذهبی همچنان بخشی از ژاپن امروز است. حضور بسیاری از ژاپنی ها در آئین و مناسک متعلق به شینتو و بودایی گری از  جمله برگزاری جشنواره ها ( ماتسوری ها ) نمودی از این باور است. بسیاری از ژاپنی ها همچنان هنگام سال نو و مراسمی همچون اوبون به معابد و ایزدکده ها می روند.

با شرح مختصری که از وضعیت دین در جامعه ژاپن ارائه شده است، در ادامه نوشتار به دو آئین شینتو و بودایی گری که دو کیش پر طرفدار و پیرو در ژاپن هستند، پرداخته می شود.

شینتو : طریقت کامی

شینتو آئین بومی مردمان ژاپن، به نسبت دیگر ادیان جهان، آئینی کمتر شناخته شده است. مردمان ژاپن از آغاز تاریخ این سرزمین به پرستش کامی ها باور داشته اند. کامی ها، رب النوع های مورد پرستش مردمان ژاپن بودند و گفته می شود جمع کامی هایی که پیروان شینتو به آنها باور دارند بیش از ۸ میلیون است.

شینتو از نظر لغوی به معنای « طریقت کامی» است و این واژه از دو کاراکتر « شین»  که کاراکتر بومی برای کامی است و کاراکتر «دو » یا «تو »که به معنای راه و طریقت است تشکیل شده است که با هم واژه طریقت کامی را می سازند.

شینتو در واقع واژه­ای است که قرن ها پس از پرستش کامی­ها و  برای نامیدن آئین باورمندی به کامی­ها ابداع شد. این واژه نخستین بار در کتاب نیهون شوکی که در اوایل قرن هشتم میلادی منتشر گردید به کار گرفته شد. در آن هنگام واژه شینتو برای تفاوت گذاشتن میان آئین بومی باور به کامی ها و آئین ها و ادیان دیگر وارداتی همچون بودیسم، کنفسیونیسم و تااوسیم بود. 

واژه شینتو یا طریقت کامی در واقع برای ایجاد تفاوت و تمایز بین آئین بومی ژاپنی ها با آئین های وارداتی به ویژه بودایی گری و کنفسیونیسم به کار برده شد و کاربرد آن تا قرن سیزدهم در سراسر سرزمین ژاپن رواج یافت و امروزه نیز ادامه دارد. آئین شینتو برخلاف ادیان آسمانی و حتی آئین های نظیر بودایی و کنفسیونیسم، نه موسسی دارد و نه کتاب مقدسی.

شینتو در امور شخصی زندگی پیروانش، به معنای سلوک و رفتار منطبق با ذهن کامی و زندگی معنوی است که از طریق پرستش و ارتباط با کامی حاصل می شود، « شینتو» اسم جمعی است که تمام ایمان ها را نشان می دهد. این اصطلاحی جامع الشمول است که باورهای متنوع مبتنی بر پرستش کامی را در بر می گیرد.

شینتو اجمالا فراتر از یک مذهب خاص با اعتقاداتی مشخص و مکتوب و فرایضی برگرفته از کتابی مقدس نیست، بلکه مجموعه ای مرکب از نگرش ها، ایده ها و سلوکی است که طی بیش از دو هزار سال به عناصری جدایی ناپذیر از زندگی مردم ژاپن تبدیل شده هر چند که بعضا خرافه پرستی می نماید و این نوشتار قصد پرداختن به این مساله را ندارد.

بدین ترتیب شینتو هم ایمان شخصی به کامی ها است و هم یک سبک زندگی مشترک مطابق با معنویات کامی ها. مجموعه ای مرکب که طی قرن ها با درهم آمیختن و تأثیر پذیری از فرهنگ های مختلف بومی و خارجی و پذیرش آموزه های بودایی و کنفسیوسی شکل گرفت و در قالبی یکپارچه همراه با یکپارچگی امپراطوری ژاپن قوام یافت. این در هم آمیختگی سبب شده که پیروی از آیین شینتو به معنای نهی پیروی از آموزه ها و آیین کیش های دیگر نیست. در این باب استعاره ای در میان ژاپنی ها رواج دارد که که می گویند ما شینتو به دنیا می آییم، مسیحی ازدواچ می کنیم و بودایی می میریم.

ایزدکده ها

ایزدکده ها که پرستشگاه های رب النوع های آیین شینتو هستند اصلی ترین عنصر مادی آیین شینتو و فرهنگ آن به شمار می روند. حدود ۸۰ هزار ایزکده شینتو بزرگ و کوچک در سرتاسر ژاپن وجود دارد و از اهمیت تاریخی بسیاری برخوردار هستند.

پیروان شینتو بر این باورند که ارواح ایزدان یا رب النوع ها در اشیاء مقدسی که در ایزدکده ها نگهداری می شوند حلول کرده است. موقعیت یک ایزدکده به تقدس طبیعی مکان و یا مراسم مقدسی که در گذشته در آنجا برگزار می شد بستگی دارد. کاهن های شینتو نیز مانند متولیان دیگر اماکن مذهبی جهان اعم از ادیان توحیدی و آسمانی و آیین و کیش های دیگر، در ایزدکده های شینتو مقیم هستند و کار می کنند.

چنانچه بخواهیم از چند عنصر مادی بارز آیین شینتو در ایزد کده ها سراغ بگیریم، عناصری که بازگو کننده نگرش و باور پیروان این کیش است می توان به توری (سردروازه)، کوماینو (تندیس های نگاهبان)، شیمه ناوا (نوار کاغذی دخیل بندی)، اومیکوجی (برگه فال) و اِما ( لوح چوبی دعا نویسی) اشاره کرد که به صورت مختصر به آن پرداخته می شود:

توری:

توری ها سردروازه های ورودی به محوطه ایزدکده های شینتویی هستند که با این سردروازه ها شناخته می شوند. به اعتقاد پیروان شینتو توری مرز میان این دنیا و دنیای خدایان است. توری ارواح خوش یمن را به درون ایزدکده راه داده و  شیاطین و ارواح خبیث را دور می کند. توری ها عمدتا قرمز رنگ و از جنس سنگ یا چوب هستند. ژاپنی ها معمولا هنگام عبور از توری تعظیم می کنند و پس از عبور از آن توصیه می شود  از کناره بگذرند زیرا که میان دروازه راهرو ویژه برای گذر کامی ها است که معمولا با سنگ ریزه پوشیده شده است.

کوماینو:

تندیس یک جفت سگ شیرمانند نگهبان که معمولا در دو سوی ورودی ایزدکده ها قرار گرفته اند و نگاهبانان ایزدکده هستند.

شیمه ناوا:

شیمه ناوا طناب کاهی با نوارهای کاغذی سفید زیگزاگی است که نشان دهنده تقدس است. شیمه ناواها را می توان بر روی توری ها، دور درختان و سنگ هایی که مقدس پنداشته می شوند مشاهده کرد.

اِمایا اِ اوما (نگاره+ اسب):

تخته های چوبی که می توان بر روی آن ها دعا نوشت و در یک سوی این تخته ها تصاویر حیوانات ( معمولا اسب)  حک شده است.

اومیکوجی:

برگه فالی است که در صورت خوش یمن نبودن آن را در قسمت مشخصی گره زده و برای تقدیر بهتر دعا می کنند.

بازدیدکننده و زائرین در ایزدکده ها همانند معابد می توان چشمه های آب برای تصفیه (تطهیر)، اومیکوجی (فال) و اما (تخته های چوبی) را بیابند.

رده بندی ایزکده های شینتو

اهمیت ایزدکده های شینتو بر اساس کامی که در آن جای گرفته رده بندی می شوند. در میان ایزدکده­ها، ایزدکده­های جینگو بالاترین جایگاه را دارند. این عنوان برای ایزدکده های معتبر یا تاریخی شینتو که پیوند عمیقی با خانواده امپراطوری ژاپن دارند به کار می رود.

 ایسه جینگو (۱) مهمترین ایزکده ژاپن در شهر مقدس ایسه و زیر نظر خاندان امپراطوری است و در این ایزدکده کامی آماتراسو ( ایزد خورشید ) پرستیده می شود، در روایت اسطوره ای درباره پیدایش ژاپن آماتراسو پدیده آورنده این سرزمین است و خاندان امپراطور از تبار او هستند.

ایسه جینگو

میجی جینگو نمونه دیگری از ایزدکده شینتوئی در توکیو است که  خاکستر امپراطور  میجی و همسرش در آن جای گرفته است.

عنوان «گو» به ایزدکده شینتو به موقعیت بالا اشاره دارد و این ایزدکده ها بنابر دلایلی خاص این عنوان را گرفته اند. در ایزدکده های «گو» خاکستر افراد وابسته به امپراطور ژاپن یا خانواده امپراطوری دفن شده اند، به عنوان مثال توشو-گو مربوط به قبیله توکوگاوا است. تایشا نیز عنوانی است که به برخی دیگر از ایزدکده های با اهمیت داده شده است. عنوان تایشا در اصل روشی برای اشاره به یک ایزدکده خاص در استان شینماعه بود (ایزومو تایشا)، اما بعدها ایزدکده های دیگری نیز این عنوان را دریافت کردند.

آداب زیارت ایزدکده  

ژاپن سرزمینی است با مردمانی پایبند به آداب و بدیهی است که رفتن به ایزدکده و زیارت آن نیز آداب خاص خود را دارد. اولین گام در آداب رفتن به ایزدکده، تعظیم هنگام عبور از توری (سر دروازه) است که پیش تر توضیح داده شد و سپس گذر از کناره راه، زیرا که میانه راه به گذار ایزدان اختصاص دارد  و پس از  آن نوبت به آداب شستشو و پاک سازی دست و دهان با آب روان حوضچه های ایزد کده می رسد. حوضچه هایی  که چوی اوزا یا ته­می­زویا ( ته: دست/ میزو: آب /یا: پسوند مکان ساز ) نامیده می شوند. این شستشو با آب چوی اوزا با استفاده از ملاقه هایی که در کنار حوضچه است نیز آدابی دارد. فرد می بایست نخست با دست راست ملاقه را برداشته و از آب تازه پر نموده و دست چپ را با آن شستشو  بدهد و سپس به همین صورت دست راست را شست وشو داده و در آخر کار دهانش را بشوید.

چوی اوزا یا ته­می­زویا

پس از شستشو و در هنگام رسیدن به بخش اصلی معبد می توان در بعضی ایزکده ها که زنگی بالای جعبه نذورات دارند آن را به صدا در آورد و سپس پول را در جعبه ای که مسخص شده است انداخت.

قبل از دعا می بایست تعظیم کرد و دوبار دست زد سپس در همان حالت که دستان به هم متصل هستند باید دعا کرد، پس از اتمام دعا باید دوباره تعظیم کرد و پیش از خروج و عبور از توری می بایست بار دیگر رو به ایزدکده تعظیم کرده و سپس خارج شد.

 ژاپنی ها برای سعادتمندی، خوشبختی و احترام به کامی ها از ایزکده ها بازدید می کنند و به طور کلی عروسی های سنتی، مراسم مربوط به تولد نوزاد و شیچیگوسان نیز در ایزکده ها برگزار می شود.

آیین بودا

اندیشه ها و آموزه های گوتاما سیذارتا بودا از قرن ششم قبل از میلاد به نام کیش بودا در هند سرچشمه گرفت و ۱۲ قرن بعد یعنی در قرن ششم پس از میلاد از طریق چین و کره به عنوان هدیه ای از پادشاهی کره به ژاپن وارد شد و در آنجا گسترش یافت.  از میان شاخه های اصلی بودایی گری، شاخه ماهایانا یا Greater Vehicle  به ژاپن راه یافت.

بودایی گری از همان ابتدای ورود به ژاپن به آیین طبقه اشراف حاکم تبدیل شد و بودایی گری کیش رسمی جدید امپراطوری ژاپن نامیده شد.

در واقع خاندان امپراطور، طبقه اشراف و سامورایی ها حاملان نخستین این کیش در ژاپن بودند. بودایی گری به همین سبب و به خاطر نظریه های پیچیده­­اش، در قرون اولیه پس از ورود در میان عوام گسترش نیافت. از سوی دیگر آموزه ها و سلوک هر دو کیش موجب شدند که ژاپن شاهد نزاع بین الادیانی نباشد. به غیر از چند درگیری جزئی اولیه میان پیروان شینتو و بودا  این دو آیین خیلی زود توانستند با یکدیگر سازگاری داشته و حتی مکمل یکدیگر شوند. یک همزیستی و هم افزایی که تا امروز نیز ادامه دارد.

ناگفته نماند قدرت یابی و سیاسی شدن صومعه­های جاه طلب بودایی طی سالها برای حکومت ژاپن چالش آفرینی می کرد. به طور مثال قدرت و نفوذ سیاسی صومعه های نارا پایتخت آن زمان مانند صومعه تودایجی در طول دوره نارا، یکی از دلایلی بود که  امپراطور کام­مو را برای انتقال پایتخت از نارا به ناگاوکا در سال ۷۸۴ و سپس به کیوتو در سال ۷۹۴ ترغیب کرد.

نارا تودایجی

در اوایل دوره هیئان در سال های آغازین قرن نهم میلادی دو فرقه دیگر بودایی از چین به داخل ژاپن رخنه کردند. فرقه تندای در سال ۸۰۵ توسط سایشو و فرقه شینگون در سال ۸۰۶ توسط کوکای تاسیس شد. غالب فرقه های بودایی که بعدها در ژاپن شکل گرفتند از فرقه تندای منشعب شدند. فرقه جودو (فرقه سرزمین پاک) در سال ۱۱۷۵، توسط هونن تاسیس شد. از آنجا که آموزه های این فرقه ساده و مبتنی بر این اصل بود که همه می توانند با ایمان راستین به آمیدا بودا به رستگاری برسند پیروان فراوانی را از میان تمام طبقات مختلف اجتماعی پیدا کرد، فرقه جودو-شین (فرقه سرزمین پاک واقعی) در سال ۱۲۲۴ توسط شینران، یکی از شاگردان هونن، با آموزه هایی به مراتب ساده تر تأسیس شد. فرقه های جودو امروزه نیز میلیون ها پیرو دارند.

فرقه ذن در سال ۱۱۹، از چین به درون سرزمین ژاپن وارد شد. نظریه ها و آموزه های پیچیده آن به ویژه در میان طبقه نظامی محبوب بود. بر اساس آموزه های ذن، می توان با مدیتیشن و نظم و انضباط به روشنگری دست یافت.

فرقه نیچیرن در سال ۱۲۵۳ توسط نیچیرن تاسیس شد. این فرقه از نظر مواضع تحمل ناپذیر و نابردباری که نسبت به سایر فرقه های بودایی داشت یک استثناء بود. اکثر فرقه های بودایی خود را ممکل یکدیگر می دانند و هیچ برتری را بر دیگری قائل نیستند. آیین بودایی نیچیرن امروزه هنوز میلیونها پیرو دارد و چندین کیش تازه بر اساس آموزه های نیچیرن بنا شده است.

باغ صخره ای معروف ریوآنج، یکی از محبوب ترین باغ های ذن ژاپن

اودا نوبوناگا و تویوتومی هیدئوشی در اواخر قرن شانزدهم با صومعه های جنگجو بودایی جنگیدند و عملاً نفوذ بوداییان را بر بخش سیاسی از بین بردند. در اوایل دوره میجی، هنگامی که  حکومت جدید از شینتو به عنوان مذهب ملی کشور طرفداری کرد و سعی در جدا کردن و رهایی آن از آیین بودا داشت، نهاد های بودایی بار دیگر مورد حمله قرار گرفتند.

امروزه تقریباً دو سوم جمعیت ژاپن خود را بودایی می دانند. مراسم تشییع جنازه ژاپنی ها غالبا به آیین بودایی و با حضور کاهنان بودایی انجام می شود و بسیاری از خانواده ها برای ادای احترام به نیاکان خود، یک محراب کوچک در خانه دارند و روزانه دقایقی را به دعا و عبادت در برابر آن می گذرانند. گر چه در یک جامعه به ظاهر سکولار، آیین و اعتقادات مذهبی به طور مستقیم بر زندگی روزمره افراد در عرصه های سیاسی و اجتماعی تاثیر نمی گذارد اما تاثیر گذاری غیر مستقیم آموزه ها و سلوک بودایی انکار ناپذیر است.   

 آداب زیارت معابد بودایی

حدود ۷۵ هزار معبد بودایی در ژاپن وجود دارد و در این معابد تندیس های گوناگونی از بودا در بخش های مختلفی همچون دای نیچی یورای، یاکوشین یورای، شوکانزاو نوبوستان و انواع بسیار دیگری وجود دارد.

در تمامی معابد تندیسی از بودا (هوتوکه ساما) در اندازه های مختلف قرار گرفته است. نوع تندیس بودا در هر یک از معابد به فرقه بودایی آن معبد بستگی دارد و بودایی ها اعتقاد دارند روحی از بودا درون تندیس وجود دارد. کاهنان بودایی نیز در این معابد تربیت می شوند.

زائر به هنگام ورود به معبد بودایی همچون ورود به ایزکده ابتدا می بایست تعظیم نماید و پس از ورود از کنارگذر برود. همانند ایزدکده ها، زائر پس از ورود باید سراغ چوی اوزا یعنی همان حوضچه های آب روان برود و دست و دهانش را شستشو بدهد و پاکسازی کند. علاوه بر چوی اوزا در بیشتر معابد بودایی سکویی برای روشن کردن عود وجود دارد. هر بازدید کننده یا زائری می تواند عودی را خریداری و روشن نماید و فرد می تواند با دست، دود عود را به سمت خود هدایت کند تا دود عود بدن و روح او را پاکسازی کند.

بازدید کننده یا زائر سپس به جعبه نذورات می رسد که می تواند سکه یا سکه هایی در آن بیندازد. پس از انداختن سکه می بایست تعظیم کرده و دستان را به حالت دست زدن نگه دارد  (در اینجا بر خلاف ایزکده­ها نباید دست زد) و سپس می تواند دعایی را برای بودا بفرستد و پس از اتمام، تعظیم نموده و سپس دوباره قبل از خارج شدن رو به معبد تعظیم می کند.

سارا شیرازی

کارشناسی ارشد مطالعات ژاپن (رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن)

منابع :

Buddhism from https://www.japan-guide.com/e/e۲۰۵۵.html

Guide to Japanese Shinto Shrines from : https://hatagotravel.com/guide-to-japanese-shinto-shrines/

 ۵ Important Shinto Shrines in Japan You Need to Visit from https://www.jrpass.com/blog/۵-important-shinto-shrines-in-japan-you-need-to-visit

 https://www.japan-guide.com/e/e۲۰۵۵.html

https://www.statista.com/statistics/۲۳۷۶۰۹/religions-in-japan/

Shinto, Buddhism and the Japanese belief system from : https://www.insidejapantours.com/japanese-culture/religion/

Sokyo Ono, (۱۹۶۲),  Shinto the kami way